Trên giấy tờ, đó là cái chết vì vỡ động mạch chủ. Nhưng với nhân loại, đó là khoảnh khắc mà thế giới mất đi một bộ óc thiên tài đã thay đổi hoàn toàn cách con người hiểu về vũ trụ.
Điều kỳ lạ là, mặc dù Einstein đã rời khỏi thế giới này tròn 70 năm, nhưng ảnh hưởng của ông vẫn hiển hiện mỗi ngày, trong từng chiếc điện thoại, từng vệ tinh GPS, từng nhà máy năng lượng hạt nhân, thậm chí cả trong việc con người hiểu rằng thời gian không hoàn toàn cố định như ta từng nghĩ.
Khi còn sống, Albert Einstein không chỉ là biểu tượng của trí tuệ mà còn là hiện thân của tư duy vượt khuôn khổ. Sinh ra ở Đức năm 1879, ông sớm bộc lộ tư duy phản biện mạnh mẽ, đặt câu hỏi về những điều tưởng chừng như “hiển nhiên” nhất.
Đến năm 1905, trong cái được gọi là "năm kỳ diệu" (annus mirabilis), ông công bố bốn công trình làm rung chuyển nền vật lý thế giới – trong đó có thuyết tương đối hẹp và phương trình nổi tiếng E=mc².
Lý thuyết này chỉ ra rằng năng lượng và khối lượng có thể hoán đổi cho nhau – một ý tưởng ban đầu bị xem là quá trừu tượng, nhưng về sau trở thành nền tảng của năng lượng hạt nhân và công nghệ hiện đại.
Sau đó, vào năm 1915, Einstein trình bày thuyết tương đối rộng – một bước nhảy vĩ đại trong việc hiểu về lực hấp dẫn. Không còn là lực hút giữa hai vật như Newton từng mô tả, hấp dẫn theo Einstein là sự cong vênh của không-thời gian do vật chất tạo ra.
Ý tưởng ấy, dù nghe có vẻ thuần lý thuyết, lại chính là điều khiến hệ thống định vị GPS trong điện thoại ngày nay hoạt động chính xác. Các vệ tinh quay quanh Trái Đất phải tính đến sự khác biệt về tốc độ trôi của thời gian ở độ cao so với mặt đất – một hiệu ứng của thuyết tương đối. Không có hiệu chỉnh này, GPS sẽ sai hàng trăm mét chỉ sau vài phút.
Einstein chưa bao giờ phát minh ra một chiếc máy cụ thể, nhưng chính các ý tưởng của ông đã mở ra cánh cửa cho vô số ứng dụng công nghệ.
Laser, một trong những thành tựu công nghệ phổ biến trong mọi lĩnh vực từ phẫu thuật y tế đến truyền dẫn dữ liệu, bắt nguồn từ lý thuyết lượng tử ánh sáng – một trong bốn công trình của Einstein năm 1905.
Trong đó, ông đề xuất rằng ánh sáng được tạo thành từ những lượng tử năng lượng rời rạc – sau này gọi là photon – và hiện tượng quang điện. Điều thú vị là ông giành Giải Nobel Vật lý năm 1921 không phải cho thuyết tương đối, mà cho công trình này về hiệu ứng quang điện – vì nó có cơ sở thực nghiệm rõ ràng hơn vào thời điểm đó.
Về mặt lịch sử, Einstein cũng đóng vai trò đặc biệt trong việc định hình tư duy khoa học giữa hai cuộc Thế chiến. Là người gốc Do Thái, ông phải rời khỏi Đức khi Đức Quốc xã lên nắm quyền và định cư tại Mỹ.
Trong Thế chiến II, ông ký một bức thư gửi Tổng thống Roosevelt cảnh báo rằng Đức Quốc xã có thể đang phát triển bom nguyên tử – một hành động góp phần mở đầu cho Dự án Manhattan. Tuy nhiên, ông chưa bao giờ trực tiếp tham gia sản xuất vũ khí hạt nhân và về sau còn lên tiếng phản đối việc sử dụng chúng.
Cái chết của Einstein năm 1955 không làm suy giảm ảnh hưởng của ông. Ngược lại, những ý tưởng mà ông để lại vẫn đang tiếp tục “sống” qua mỗi khám phá mới của nhân loại. Thuyết tương đối rộng ngày nay được sử dụng để mô tả các hố đen, sóng hấp dẫn, và những mô hình vũ trụ học lớn nhất mà con người từng xây dựng.
Trong năm 2015, tròn 100 năm sau khi ông công bố thuyết tương đối rộng, các nhà khoa học lần đầu tiên phát hiện ra sóng hấp dẫn – những gợn sóng trong cấu trúc không-thời gian do sự va chạm giữa hai hố đen gây ra – đúng như Einstein từng tiên đoán, một lần nữa khẳng định độ chính xác siêu việt của lý thuyết ông để lại.
Thậm chí đến ngày hôm nay, một trong những thách thức lớn nhất của vật lý hiện đại vẫn là điều Einstein từng trăn trở trong những năm cuối đời: tìm ra “lý thuyết thống nhất” – một lý thuyết có thể kết nối lực hấp dẫn với các lực cơ bản khác của tự nhiên (điện từ, yếu, mạnh) trong một khung lý thuyết duy nhất.
Dù chưa ai hoàn toàn giải được bài toán này, hành trình ấy vẫn đang tiếp tục với các lý thuyết như siêu dây, hấp dẫn lượng tử vòng... tất cả đều là những “hậu duệ tinh thần” của Einstein.
Di sản của Einstein không chỉ nằm trong các công thức vật lý. Ông để lại cho nhân loại một triết lý sâu sắc về khoa học và cuộc sống. Đó là tinh thần hoài nghi, không ngừng chất vấn cái được xem là hiển nhiên. Đó là niềm tin vào sự đơn giản và cái đẹp trong tự nhiên.
Và quan trọng hơn cả, đó là lời nhắc rằng những khám phá vĩ đại nhất đôi khi lại đến từ những câu hỏi tưởng như ngây thơ nhất: “Tại sao thời gian lại trôi đều như vậy?” hoặc “Ánh sáng có thể đi nhanh hơn không?”
Ngày nay, mỗi lần sử dụng GPS để tìm đường, mỗi lần gửi dữ liệu qua mạng cáp quang, hay thậm chí khi chúng ta ngắm nhìn hình ảnh đầu tiên của một hố đen được chụp năm 2019 – chúng ta đều đang chứng kiến sức sống của những ý tưởng mà Albert Einstein để lại.
Ông mất năm 1955, nhưng công nghệ của thế kỷ 21 – và rất có thể cả thế kỷ 22 – vẫn đang được định hình bởi trí tuệ của ông. Điều đó khiến ngày 18 tháng 4 không chỉ là ngày mất của một con người, mà là ngày thế giới nhận ra rằng tư duy khoa học có thể vượt qua cả cái chết, trở thành di sản bất tử.
